Om psyken 10 - eit semikolon og eit honnørkort

Livet går i krokete svingar år for år. Kokosbollar har vore taus ei lang stund, medan eg har virra meg fram i tilværet med skolebarn, som politisk aktiv og med skiftande helse.

I vinter delte eg på Facebook at eg var vald til førstekandidat til fylkestinget for Rødt. Det var ei stor ære og ein jobb eg oppriktig ynskje å gjera. Men gjennom våren gjekk psyken til angrep på nytt, og mange ting hende ganske fort.

Tilbakevendande depresjon har eit veldig ugreit trekk der ein kan bli fortare og meir alvorlig sjuk for kvart nedsving, og eg opplever no å gå frå Standard Norsk Humør til suicidal på eitt døgn eller to. Heldigvis har eg ein god fastlege som eg har stor tillit til, og som gjer dei tiltaka som er nødvendige. Men eg fekk klar beskjed om at no tyda alt på at kvardagen min var blitt meir krevande enn psyken kunne takla. Og det visste eg eigentleg - det er berre sånt ein helst ikkje vil vita. Så eg valde å trekka meg frå førstekandidatplassen og som fylkesleiar.

Samtidig var eg i ein prosess med uføresøknad. Etter 20 år i arbeidslivet med berre eitt kort og svært lite vellukka forsøk på å jobba 100% var det tydeleg at eg ikkje har den kapasiteten. Deltidsfella vinka og breva om pensjonssparing hadde dukka opp i postkassa... Men eg hadde utsatt det å søka i lang tid fordi eg eigentleg ikkje orka.

Som psykisk sjuk er det tungt å vera i søknadssystemet. Sjukdommen syns ikkje utenpå. Ein må fortella og forklara, gjerne i mange rundar, dra opp ting som gjer vondt framfor folk ein ikkje kjenner, og så takla ettervirkningane aleine. Men legen min og saksbehandlar hos NAV gjorde ein fantastisk jobb med grunnlagsmateriale og søknad, og i slutten av april fekk eg innvilga 50% uføretrygd på grunnlag av tilbakevendande depresjon.

At eg fekk innvilga søknaden i første runde var eigentleg eit sjokk - eg hadde forventa nokon omgangar med klaging på vedtak osv. slik svært mange med psykisk sjukdom opplever. Den dagen brevet kom kjendest det som at det endelig var sett og anerkjent kor utrulig krevande det er å leva med ein hjerne som jamnleg ynskjer å drepa meg.

No går eg med det blå honnørkortet i lommeboka og prøver å venna meg til å huska på det. Det kom òg i posten, som ei total overrasking, eg hadde rett og slett ikkje tenkt over at eg har honnørrabatt no. Reiste med tog før i sommar og sat og svetta i hendene og tenkte at eg ville måtta forklara konduktøren kvifor eg var honnør... konduktøren løfta ikkje på øyenbrynet, berre kikka på kortet og fortsatte med sitt. Det var det der med at verda er full av forskjellige menneske som dei møter på kvar dag, ein gløymer det inni bobla si!

Sammen med kortet her på bildet ligg buttonen med semikolonet. Det er tegnet til Semicolon project, ein internasjonal ressursorganisasjon for overlevarar av suicidale episodar. Grunngjevinga for symbolet er at eit semikolon bruker ein når det kunne vore sett punktum, men forfattaren valde å fortsetta historien; mottoet er "My story isn't over yet."

Eg går ofte med semikolonet på meg no. Ikkje mange her i landet veit kva det står for, men eg tenker at det kan bety noko for dei som veit det. Og eg kan svara om nokon spør kva det er, og kanskje bidra til meir kunnskap.

Eg held fortsatt på i lokalpolitikken på Haugalandet, etter beste evne, med gode folk å samarbeida med. Om eg orker å fortsetta vil tida visa, ein må ta ein dag, ei veke, ein månad av gongen. På same vis jobber eg mine 50% på biblioteket og håper eg aldri blir for sjuk til å klara det - det er der eg høyrer til.

Sosiale medier er vanskeleg for min type sjukdom. Det medfører mykje stress og er direkte negativt i dårlege periodar. Eg vurderer stadig om eg skal trekka meg heilt ut, men samtidig er det mange eg vil savna kvardagsglimta til. Skulle eg forsvinna frå vennelista di, så er det iallefall på grunn av meg og ikkje deg. Så er det sagt.

Så kvifor skriv eg denne posten? Eg har delt bitar av livet med sjukdom både gjennom Kokosbollar og på Facebook. Eg trur det er viktig at dei som orker skriv om psyken, viser glimt frå dei vanlege uvanlege liva, gjer det mindre hemmeleg og skammeleg og kanskje for nokon litt mindre einsamt.

Difor ville eg gjerne dela også dette. På eit halvårs tid endra premissa for livet seg ein del - personleg og økonomisk - og eg tenker at bak uføretala det skremmest med er det mange som meg.

Jobber litt, gjer sitt beste, engasjerer seg, tek inn for mykje, får seg ein smell. Ser døden i kvitauget. Velger å slåss endå ein gong. Reiser seg sakte opp att. Jobber litt, gjer sitt beste, engasjerer seg...

At samfunnet kan sei "me ser at du prøver og at du strever, du er verd noko og me har eit sikkerhetsnett til deg" er enormt viktig. Når det slås opp som ei byrde med "desse uføre" og det blir skore ned i alle endar av velferda kjenner ein på det motsatte, at ein kanskje ikkje skulle vore her likevel.

Eg skal bera med meg honnørkortet og semikolonet vidare her eg snublar meg fram. "C'est ça la vie" - sånn er livet. Det er mitt og eg har det fortsatt i behold. Når alt kjem til alt er det det som er viktig.

Om psyken 9 - tid er relativt

Å holda ein blogg i gang er ikkje akkurat mitt store talent. Vips, så går det eit år og to. Tidsperspektivet mitt lider under depresjonspasientens ”sorte hull” også – dei periodane eg er dårlig lagres ikkje i minnet, så eg hopper over nokon mnd her og der. Ting som virker som dei nettopp skjedde viser seg å ligga eit halvt år tilbake i tid, med ein stor Ingenting imellom.

Men då er det vel sånn ein unipolar blogg skal sjå ut? Autentisk er jo eit fint ord.

Eg avslutta gruppeterapi i januar 2013. Det kjentes som eg hadde henta ut det eg kunne derfrå, og at eg fokuserte meir på dei andre enn meg sjølv – og det var jo ikkje hensikten (det er det dei har terapeutar til, har eg høyrt, så dei treng ikkje ekstrahjelp). Gruppeterapien var ein utrulig tøff prosess å gå gjennom, men absolutt både nødvendig og nyttig. Eg fekk jobba mykje med sidediagnosane mine, angsten og dei negative tankemønstra, og det kjennest som eg har fått verktøy som hjelper meg til å vera meir konstruktiv i kvardagen.

Ting eg har oppnådd etter gruppeterapien: gå i ukjent svømmehall med seksåringen, berre oss to. Henta i barnehagen uten å spy først (eg aner ikkje kvifor akkurat det var ein angsttrigger, men sånn var det). Er blitt bedre på å besøka ukjente kaféar og denslags, og veldig mykje bedre på offentlig transport. I gode periodar klarer eg å innsjå at tilfeldige folk i bybildet ikkje tenker på meg i det heile tatt, men har nok med seg sjølv. I dei dårlige må det meir innsats til, men det er blitt bedre der også.

Noko gruppa hadde veldig liten effekt på var dei depressive periodane. Dei kjem og går fremdeles som dei vil. Ein del forverring av PMS-faktoren har gjort at eg no går på ein litt høgare dose antidepressiva – eg gjekk frå vanlig til suicidal på under 24 timar i ein bestemt del av syklus, noko som er ganske skremmande både for meg og familien. Med litt meir medisinar held eg meg stort sett unna det suicidale, og er såpass at eg kan snakka om og jobba med det svarte som legg seg over meg. Etter nokon dagar går det over igjen.

Det har også blitt nokon meir intense og langvarige depressive episodar, med sjukemelding og det heile. Heldigvis ser dei ikkje ut til å koma oftare enn før, men ikkje særlig sjeldnare heller. Det er ikkje uvanleg at tilbakevendande depresjon auker i hyppighet med åra, sidan hjernen blir kondisjonert til å gå i svartmodus. Så lenge eg kan halda det på omtrent samme nivå ved hjelp av komboen medisinar og åpenhet/samtaler med familie og venner er eg glad for det.

Ting eg har lyst til å skriva om framover:

- korleis organiseringa av kvardagen/valg av aktivitetar påvirker psyken

- forskningsprosjektet som seksåringen og eg var så heldige å få delta i, som går på effekter av SSRI-type antidepressiva på barn av medisinerte

Men neste post skal vera om skolestart. For der fekk eg meg ein overraskelse frå psyken, og den var ikkje av det hyggelige slaget. Heldigvis har ho som faktisk begynte på skolen hatt ein super opplevelse. Meir om det forhåpentlig ganske snart, og til dess takk til alle som fortsatt les og som gir tilbakemeldingar sjølv om innlegga er eldgamle.

Reunion. Ein tekst om respekt.

I forgår kveld fekk eg ei melding. Ei melding som sa at eg var invitert til ”Reunion Russ’97” i bygda der eg gjekk på gymnaset og budde på hybel i 3 år.

Korleis reagerer folk flest på ei slik melding? (”Folk flest” bur som kjent i Kina og får dei neppe. Men me ser bort frå akkurat det.) Blir dei glade? Overraska? Litt opprømte eller berre nysgjerrige? Dei fleste vil vel iallefall byrja å tenka, bli førd tilbake gjennom tida til eit anna liv, ei anna verd.

Eg skal fortella dykk kva eg gjorde. Eg gjekk ut på badet og brakk meg over do fleire gonger.

Den korte versjonen er at gymnastida for meg var tre år i helvete. Det er den setninga eg vanligvis bruker for meg sjølv, for å bli fort ferdig med saka, lukka den og gå vidare. Eg har aldri vore tilbake i den bygda, berre køyrt gjennom, og det å sjå den gjennom vindauga i bilen er nok til at eg svetter i hendene, spenner kroppen, svelger kvalme. Eg har kontakt med eitt einaste menneske som eg vart kjend med i den tida, og sjølv der gjekk det fleire år kor eg ikkje orka å snakka med henne, fordi det opna for så altfor mykje anna.

Det første eg fekk lyst til var å svara med den utrulig treffande replikken eg ein gong las i ei Nemi-stripe – ”Før graver jeg ut øynene mine med en skje.” Det neste som skjedde var at eg innsåg at eg er 34 år gamal og sannsynlegvis bør vera høflig mot mine medmenneske. Deretter kjende eg at eg på ingen måte hadde lyst til å vera høflig, høvisk, diskret eller noko som helst anna i den sjangeren. Så måtte eg gå og brekka meg igjen.

Eg bestemte meg for å la det ligga nokon dagar. Å ikkje tenka på det var sjølvsagt umulig, men erfaringa mi er at gjennom angst og kvalme og masse forvirra tankar hender det at ein når fram til eitt eller anna fornuftig. Eg lufta saka for gode venner som bidrog med spøkefulle variasjonar over uhøflige svar. Nokon gonger er det ei velsigning å få le av si eiga misère.

No er det gått eit par dagar og eg har skjønt at eg må skriva dette. Ikkje for nokon andre si skuld, men for mi eiga. Fordi eg er blitt eldre, eg har jobba med eigne demonar i årevis, det er på tide å setta nokon nye ord på kva det var som gjorde dei tre åra til helvetesår.

Det var ikkje mobbing, ikkje slik ein les om den. Ikkje noko fysisk, ikkje store sirklar av menneske som står og håner deg systematisk, ikkje trugande lappar eller øydelagte ting. Det var rett og slett ei systematisk usynleggjering, eit utanforskap som berre vaks og vaks.

Eg kom allereie frå utanforskap, på ungdomsskulen. Men der var me fleire som ikkje var ”dei kule” og ”dei sporty” og dei som bestemte kva som var bra. Me var ein gjeng som haldt saman i all vår ulikhet. Likevel, eg var trøytt av å vera på utsida. Eg ville starta på nytt, gi meg sjølv ein sjanse til å bli den eg ville vera og ikkje den småbygda hadde bestemt at eg var.

Så eg flytta. Drog avgarde på hybel og prøvde å stryka tavla rein. Ein ny start, eit nytt kapittel.

Problemet var berre at det var ingen som var interessert i å sjå på tavla mi, ingen som var interessert i kva dette var for eit menneske. Dei såg briller, dei såg gode karakterar, dei såg ei interesse for dikt – og dei hadde bestemt seg. Ikkje kul nok. Ikkje verd vår interesse, ikkje verd vår respekt. Det einaste ho er verd er å oversjå, eventuelt å fnisa av, slenga vitsar etter, himla med augo av. ”Ho som ikkje er herfrå” har ikkje noko liv. Me bryr oss ikkje.

Det fanst eit ”kristeleg” miljø også. Så eg søkte dit. Kristne skal jo vera opne for alle, ynskja deg velkomen, ikkje sant? Vel. Det var i dette miljøet eg møtte den eine venen eg hadde desse tre åra. Du veit kven du er og du veit at sjølv om me hadde våre gnisningar og tenåringstraumer å gå gjennom, så var du med på å halda meg i live dei åra.

Og resten? Dei hadde vel nok med seg sjølv. Dei hadde sin dynamikk, sine dronningbier og draumeprinsar, og ikkje minst hadde dei ein målestokk på kristenhet som eg diverre fall totalt igjennom. Snart kjende eg veldig sterkt at den einaste grunnen til at nokon av dei var interesserte i meg, var at eg framsto som nokon dei kunne jobba med å få skikkeleg kristna. Setninga ”Eg skulle ynskja eg hadde fleire ikkje-kristne venner, så eg kunne omvenda dei” er eit fullstendig reelt sitat frå denne tida. Me som stod på utsida hadde ikkje ein verdi som menneske i oss sjølve, det var ikkje interessant kva som var inni oss, kva tankar og draumar og kvalitetar me hadde. Me var i beste fall objekt for frelse.

Så eg fall ut att av det kristelege miljøet. Og var aleine igjen. Var det nokon som brydde seg? Var det nokon som tenkte i retning av at eg kunne vera einsam, at eg kunne tenkt meg å snakka med nokon om heilt vanlege ting i staden for å prøva å parera sarkasmer? Sjølvsagt var det ikkje det. Det var ein gjeng med tenåringar, innelukka i sitt eige system, horisont fram til sin eigen nasetipp, fullstendig opptekne med å få sine eigne liv til å balansera.

Eg har aldri kjent på ei liknande lette som den dagen eg forlot bygda for siste gong. Med glitrande karakterar og ei sjølvkjensle som var trakka så djupt ned i søla at det ikkje stakk opp eit einaste lite hår av den. Eg fanst ikkje. Eg var ikkje verd å sjå på, ikkje verd å snakka med, ikkje verd å bry seg om. Men no var eg i alle fall fri.

Og sidan?

Sidan gifta eg meg med han eg framleis held saman med, 14 år etter. Den andre halvparten, han eg høyrer saman med, han som aldri gir meg opp, han som driv meg frå vettet med jamne mellomrom, men som eg uansett elsker utan forbehold og har fått barn med.

Sidan kom eg til studiestaden og fann ei forsamling av fantastisk ulike personar i alle aldrar, som hadde det til felles at dei var genuint opne for andre menneske. Eg fann endeleg ein stad å høyra til, ein stad der eg eksisterte, der respekt og interesse frå andre ikkje var noko ein måtte gjera seg fortjent til.

Sidan haldt eg fast i dei gamle venene frå ungdomsskuletida, fekk mange nye, vart vaksen saman med dei.

Sidan braut eg saman etter fleire år med psykisk sjukdom, prøvde å ta mitt eige liv, vart innlagt, kom tilbake til vener og verda og vart teken imot – ikkje som eit mislukka menneske, men som nokon som trengte omsorg og støtte for å koma tilbake til seg sjølv.

Sidan kom eg ut i arbeidslivet og vart (og er!) ein skikkelig dyktig person i mitt felt.

Og sidan har eg jobba og jobba og jobba og jobba for å få den redde jenta inni meg til å tru på at det er sant. Eg er god nok. Eg er ikkje ei som ikkje finst, eg er ikkje ei som ikkje fortener respekt, eg må ikkje vera den vesle ballen av angst som ligg sammenrulla i eit hjørne for resten av mitt liv. Mange dagar klarer eg det, men framleis er det berre ein tynn, tynn papirvegg mellom vaksne-meg og den redde jenta, ein vegg som stadig får hol og må lappast på nytt. Eg trur aldri eg får den veggen heilt tett.

Så, russ’97, dette er mitt svar til dykk. Ikkje ”før graver jeg ut øynene mine med en skje”. Ikkje ”take a long walk off a short pier”. Men slik:

Eg kjem ikkje på nokon ‘reunion’ med dykk. De var aldri interesserte i å kjenna meg den gongen, så eg har inga interesse av å møta dykk no. Mitt liv er ein heilt annan stad.

Eg håper nokon av dykk les heile denne teksten, og at de tek den med dykk ut i vaksenlivet de lever, og lærer dykk at alle menneske, uansett kor ulike dei er dykk, har krav på respekt. Alle menneske har ein verdi. Alle menneske fortener at andre er opne mot dei og gjev dei ein plass i denne verda.

Om de ikkje kunne leva etter det den gongen, så kan de leva etter det no. Og de kan læra det til borna dykkar, slik at det kanskje ein gong kan koma russekull der ingen går ut på badet og brekker seg når invitasjonen til reunion kjem.

Det var alt.

Om psyken 8 - liv, død, april

Det er snart mai, og eg legger bak meg nok ein april månad - den tøffaste månaden i året for meg. Tidlig i april for 12 år sidan fall mine siste forsvar saman og eg sat i ein krok på kjøkkenet med ein brødkniv mot håndleddet og ropte til mannen min "Du må ta meg med til nokon som kan hjelpa meg! Du må sei at dei skal hjelpa meg!" om og om igjen mens eg skada meg sjølv. Smerten og angsten hadde bygd seg opp over år, og fylte til slutt heile meg så det ikkje var plass til noko anna.

Eg drog til høgskulen, studerte, hadde eit slags liv, men å laga ein normal fasade tok alle kreftene mine og etterlot eit stort svart hol inni meg. Heime var det gråt, panikk, raserianfall og meire gråt. Søvnløyse, hallusinasjonar, og ein endelaus dårlig samvittighet fordi eg i det heile tatt eksisterte. Kvifor skal eit så øydelagt menneske få leva? Kvifor skal det få såra den som er nærast, kvifor skal det få lov til å gå rundt og lata som det er eit ekte menneske når det berre er søppel? Desse tankane gjekk rundt og rundt i hovudet mitt til det ikkje lenger var mulig å pusta eller tenka. Eg ville ikkje eksistera meir.

Men framleis, der eg sat med kniven, var det jo noko som ville leva. Det var noko som ropte på hjelp i staden for å stikka seg vekk og gjera slutt på alt aleine. Det var noko som gjorde ein slett jobb av heile sjølvmordet, så slett at eg ikkje eingong har arr i dag. Eg ville verkeleg dø, men noko i meg var sterkare. Og mannen min drog meg opp frå golvet, køyrde meg på legevakten og sette i gang den lange vegen tilbake frå nullpunktet.

April er ein rar månad for meg. Eg kjenner på dei svarte hola i sjela mi, som slett ikkje er heilt borte endå. Eg kjenner på angst og avmakt, som kjem i blaff og setter seg i kroppen som kramper og spente musklar, sender meg rare draumar avløyst av søvnlause netter.

Men eg kjenner også på underet ved ein ny start. Mot slutten av april 2000, på akutten på Blakstad psykiatriske, begynte eg å løfta hovudet igjen. Frå å berre sova, gråta og sitta i ruggande panikkanfall begynte eg, så smått, å sjå verda rundt meg på nytt. Eg hugser at eg sat i spiserommet og såg ut, og oppdaga at det var kome grøne blad på trea utanfor. Det siste eg kunne huska var grå bakkar og nakne greiner. Eg fekk gå ut, med følge, og det lysegrøne overalt tok pusten frå meg. Verda var i gang med våren, livet slo ut som det alltid gjer, heilt uavhengig av meg og min smerte.

No ser eg ut mitt eige kjøkkenvindauga. Syrinen i naboens hage lener over til vår inngangsdør. Den har sprunge ut med friske lysegrøne blad i løpet av veka, og å sjå på dei opnar opp til den overveldande kjensla frå Blakstad. Håp. Ei innsikt om at alt ikkje kretsa rundt meg. At eg ikkje bar verda på mine skuldrar. At ansvaret ikkje var mitt aleine. At eg kunne sleppa alt, krasja, gå ned for telling, og koma opp att til ein vår som ordna seg sjølv.

Det var så mange menneske som hjalp meg den gongen. Som sendte meg oppmuntringar, som fortalde meg at eg kunne koma tilbake til studiet når eg var klar, til jobben når eg ville, at ting venta på meg, det kunne tas i mitt tempo. Vener som kom på besøk, etter kvart tok meg med ut, holdt meg fast i verda. Mannen min som kom kvar einaste dag etter jobb, aldri gav opp, aldri gjekk sin veg. Inni meg er dei alle blitt knytt saman med dei lysegrøne blada. Kvar einaste ein av dykk eit tre som opner seg for våren og viser at ingenting er forbi. Kvar einaste vår har med seg minnet om alt de gjorde og var for meg, og vissa om at de framleis er der.

"Jeg velger meg april! I den det gamle faller; i den det ny får feste; det volder litt rabalder, - dog fred er ei det beste, men at man noget vil." Skreiv salig Bjørnson. Og ante ikkje at han skreiv om min april.
Viljen som kom fram gjennom så stor smerte var viljen til liv. Minnet om smerten er også ei påminning om at sjølv i det svartaste kunne eg ikkje sleppa denne verda.

Eg går framleis i gruppeterapien, kvar veke, møter kjent smerte og nye tankar. Nokon gonger kan eg sei fornuftige ting, andre gonger tek det pusten frå meg og eg må bøya meg ned og jobba hardt for at ikkje angsten skal ta over. Det er greit, det er lov, alle i rommet kjenner angsten. I møtet med andres smerte kan eg kjenna min eigen gripa hardt i brystet, nokon veker er det vanskelig å sova i mange dagar etterpå.

Men ute er det april. Syrinen er lysegrøn. Ertene eg har planta saman med dotter mi spirer. Ei god venninne gifter seg, og me får koma og feira saman med dei, møta fleire gode vener som har vore med på heile reisa mi og aldri slepp taket. Gong etter gong stadfestar livet kor sterkt det er, og kor sterkt eg høyrer til i det. Og eg takker for at eg valgte meg april.

Å setta ord på ting

Noko av det vanskeligste i verden er å svara på korleis ein kjenner seg når ein er deprimert. Vanlig ord lyder som klisjéar, dei dekker ikkje, dei får ikkje tak i det som er sentralt. Smerten er ordlaus, det er nettopp det som gjer den så lammande og altoppslukande.

Nokon gonger les eg dikt som rører ved dette svarte i meg. Eg kan ikkje forklara kvifor, og bryt eg dei ned setning for setning glipper det unna, men når dei står der som dikt opplever eg dei som fylt av meining.

Fleire av dei dikta som rører meg slik har båtar som motiv. Kanskje er det fordi eg voks opp ved sjøen? Eller er det noko jungiansk, arketypisk, eit bilete som sjela forstår? Det å segla eller ro til den andre sida, til dødsriket, er i alle fall noko forfedrane våre fann meining i å tenka på.

Eg skal sitera to slike "båtdikt" i dag.

I EN BÅT

Mitt hjerte ror i kulde
og dette seige blod
er like ved å fryse
og meget tungt å ro

Jeg burde kanskje skrike
Jeg burde kanskje øse
Jeg mangler tolleganger
og årene er så løse

Jeg er visst nesten fremme
Og likevel ror jeg vill
for det er mørkt og tåke
og fryser langsomt til

(Georg Johannesen, Dikt i samling, Cappelen 2001)


DRØMMEN

Jeg drømte om deg i natt.
Vi satt i en båt. Du var trett og blek.
Månen stod veldig, og ett eller annet
lå ute på sjøen og skrek.

Du hadde skjøvet fra land.
Nå tok du med øvede hender
årene, og det knirket sørgmodig
i ruklete tolleband.

Endelig var vi alene og sammen.
Jeg prøvde å kjenne meg trygg.
Da så jeg en utgammel, grinende kjerring
gløtte frem bak din rygg.

Jeg ropte: Vi vil ikke ha henne med.
Hun ler av oss! La oss snu!
Du vendte deg mot meg med slukte øyne
og spurte: Hvem mener du?

Du så ikke noen av oss.
Ditt ansikt var herjet av måneskinn.
Jeg satt i en båt og ble rodd mot havet
av en som var blind.

(Inger Hagerup, Samlede dikt, Aschehoug 1974)

Om psyken 7 - om det som gjer vondt, og litt til

Nokon gonger opnar det seg ei luke inni meg. Den luka fører inn til den svartaste, djupaste, mest fortvila smerten som fins. Av og til tenker eg at det er sjølve kjelda, ikkje berre til min smerte men til alle menneskers smerte. At eg av ein eller annan grunn har blitt "kobla på" ei uendeleg elv av det uuthaldeleg vonde. Ikkje det fysisk vonde. Noko som krøller sjela di saman og snører strupen att og får deg til å huka deg saman sjølv om det vonde er inni deg.

Det er så mange ting som kan opna den luka. Noko eg les. Noko eg høyrer. Noko eg ser på TV. Eller det å sitta saman med andre som eg veit har det vondt inni seg. Brått pulserer smerten gjennom meg, som om hjartet og mellomgolvet er borte og det renn seigtflytande svart som aldri skal stoppa. Nett det, at det kjennest som det aldri skal stoppa, er det som får meg til å ynskja å dø. Ikkje fordi eg vil dø som sådan, men fordi det er for vondt til å halda ut, det er ikkje mogeleg å leva slik, det einaste som kan hjelpa er å ikkje finnast meir.

Men det stopper. Nokon gonger, som i kveld, får eg det fort nesten under kontroll. Difor kunne eg setja meg og skriva dette, for å få teksten ned medan det endå var ein rest av det i meg, medan eg enno kjenner spora av den svarte elva i brystet. Sorgen som ikkje har eit navn eller ei retning.

Andre gonger, oftast om kvelden, klarer eg ikkje dytta det unna. Då må eg vekka mannen min, som oftast venter eg for lenge fordi eg syns synd på han som skal måtta vekkast av ei gal kone. Så når eg vekker han er eg eit stykke inne i panikken og det tar tid å roa meg ned. Eg veit ikkje korleis det ville vore om eg var aleine, det er så lenge sidan eg var aleine med det og den gongen var eg så mykje sjukare. Eg trur eg pleide å ligga på golvet, samankrølla, og gråta til eg var utslitt og sovna.

Og så hender det at den setter seg, den sorga. Den blir der og forsvinn ikkje. Som i fjor haust, når eg vart henvist til DPS. Den kom så tungt og sat så djupt - det skremmer meg å tenka på om neste runde kan gå endå djupare. Kor langt ned kan det gå før eg slepp taket og lar meg flyta med nedover den elva? Og kan ein nokon gong koma tilbake dersom ein har gjort det? Eller er ein fanga for alltid i ei heilt anna verd? Desse tankane kjem eg tilbake til, både her og inne i hovudet mitt.

Sidan sist eg skreiv har eg begynt i gruppeterapi. Eg var usikker og redd før eg starta, redd for at angsten skulle overmanna meg når eg kom inn i rommet, redd for at eg skulle vera Feil på ein eller annan måte, redd for det aller meste i grunnen. Eg er framleis redd, i glimt, men heldigvis har det gått mykje betre enn frykta med akkurat den biten. Me er ein liten gjeng med vaksne folk som alle har med seg sitt, og som snakker mykje eller lite ettersom dagen fell seg - nokon av oss (meg) snakker meir enn andre. Og så får eg angst etterpå (og undervegs) fordi eg føler eg tar for stor plass. Og det er vel nettopp ein av grunnane til at dei putta meg der i utgangspunktet. Smarte folk, desse psykologane.

Det eg ikkje var heilt førebudd på var korleis og kor mykje det skulle påverka meg i etterkant av gruppa. Natta som følger er utrulig tøff, skuldrar, nakke og kjeve låser seg, eg kan ikkje sova men tenker ikkje ein einaste fornuftig tanke. Det er det som overrasker meg mest, at eg ikkje tenker på konkrete ting eller kan definera kva som foregår inni meg - det går føre seg ein stad bak dei medvitne tankane. Den fysiske reaksjonen er tydeleg, det mentale resultatet veit eg ingenting om.

Det som er lett å fastslå er at det slit meg fullstendig ut. Gå på jobb dagen etter kan eg berre gløyma, den dagen går med til å løysa opp muskulaturen, hanka inn hjernen, sova ut og rett og slett "landa". Heldigvis har eg ein arbeidsplass og kolleger som er med på å finna løysingar, slik at eg slepp å bli sjukemeld og i staden har fått endra arbeidstider. Det betyr svært mykje.

Har også skifta frå tøff fysisk ashtanga yoga til roligare vinyasa. Ashtanga krev konsentrasjon som eg brått ikkje hadde - eg mista balansen og datt stadig vekk. Men eg treng yogaen til å mjuka meg opp att og halda kroppen smidig, så den takler stresset.

Eg kan ikkje skriva så mykje meir om gruppeterapien, sidan det er andre der å ta omsyn til. Å halda samtalane innanfor veggane i rommet er heilt sentralt, ellers kan ein ikkje opna seg. Men eg kan sei at eg alt set svært stor pris på alle som er der og alt som vert delt. Eg lærer - eg veit berre ikkje heilt kva endå.

Det nærmer seg jul, og eg får tankar om alle eg skulle ha sett oftare, gjort meir for, vore der meir for. Slik blir det alltid. Men eg kjenner òg på kor glad eg er for å ha så mange gode menneske i livet mitt, så mange som betyr noko for meg, så mange som gjev så mykje vennskap og gode ting. Så får det heller vera om eg alltid skal blanda inn dårleg samvit - det er ikkje deira feil, det får hjernen ta på si kappe. Slik eg kjenner på den store smerten kan eg òg kjenna på den store kjærleiken som held oss oppe gjennom dette livet.

Eg ynskjer å skriva så mykje, men eg skal slutta her for i dag.
Kanskje kjem eg snart tilbake, kanskje går det ei lang stund igjen. Uansett ynskjer eg dykk som les ei god tid framover. Hugs at det du viser av omsorg for andre kan vera nett det dei treng for å holda fast i det som er godt. Ta vare på kvarandre.

Gjestetekst: Styrke – en potensiell svakhet?

Denne teksten er skriven av ein person eg kjenner, frå korhen og kor godt skal me la stå ope. Ho ynskjer ikkje sjølv å stå fram, men har sagt ja til at eg kan publisera denne teksten her på Kokosbollar. Som ein generell merknad kan eg sei at eg i mine 11 år som psykiatrisk pasient har møtt fleire andre personar som har vore i liknande situasjonar, der livet til slutt har rakna og ein har havna i hjelpeapparatet. Forhåpentlig til gode for seg sjølv og andre. Dette er ikkje eit marginalt fenomen. -K-

Styrke – en potensiell svakhet?

I vårt samfunn forbinder de fleste ord som ’narkoman’ og ’rusmisbruker’ med de trette ansiktene som møter dem utenfor Sentralbanestasjonen i Oslo, i Nygårdsparken i Bergen og på andre steder som karakteriseres som ’belastede’. Et så snevert syn er selvsagt negativt i seg selv, og i tillegg til å stigmatisere én gruppe fjerner det en annen gruppe fra hjelpeapparatets radar.

Jeg prøver på ingen måte å ta verken oppmerksomhet eller midler fra den gruppen narkomane som faller i kategorien ’svakerestilt’; ei heller ønsker jeg å gjøre dette til en konkurranse om hvem som har størst problemer. Jeg ønsker simpelthen å sette fokus på en annen side av virkeligheten og vise at der faktisk er problemer som rammer ressurssterke rusmisbrukere i større grad enn andre grupper.

Der finnes nemlig en gruppe rusmisbrukere som ikke kjennetegnes av fett hår, underernæring og problematiske eller manglende familieforhold. Der finnes en gruppe rusmisbrukere som på alle andre av livets områder virker vellykkede; kanskje endatil misunnelsesverdig så.

Jeg er en kvinne tidlig i 30-årene som har (mis)brukt opiater periodevis i femten år; det siste halvannet året kontinuerlig. Til tross for dette lever jeg på ingen måte opp til stereotyper og forventninger som vedrører rusmisbrukere. Jeg er til enhver tid ren og velkledd, jeg spiser sunt og trener fem ganger i uken, jeg håndterer både jobb og studier godt, jeg har en stor sosial omgangskrets og driver med veldedighetsarbeid flere ganger i uken, og jeg er den de fleste bekjente kommer til for å be om råd; det være seg med henhold til alt fra kakeoppskrifter og gaveidéer via samlivsproblemer til politiske spørsmål og markedsstrategi.

Jeg kjenner i liten grad til de miljøene som omtales som ’belastede’ eller anses som typiske rusmisbrukermiljøer, men etter å ha båret på denne hemmeligheten i halvannet tiår har jeg blitt oppmerksom på problemstillinger typiske for min gruppe.

I utgangspunktet har slike som jeg en bedre situasjon enn de som tilbringer store deler av sin tid på gaten eller ved en parkbenk. De som lever et nedverdigende liv med sykdommer og stigmatisering. Samtidig hersker der liten tvil om at der er problemer som rammer de ressurssterke i langt større grad enn de svakerestilte.

For det første kvier omverden seg gjerne i større grad for å konfrontere mennesker de oppfatter som vellykkede. Denne gruppens problemer er langt mindre synlige enn mange andres, og ressurssterke bruker gjerne store deler av disse ressursene på å holde sin situasjon skjult. De lider i stillhet; revet mellom ønsket om å bli bedre og trangen til å la problemet forbli en hemmelighet. Og om noen skulle oppdage denne hemmeligheten er der likevel ingen garanti for at de vil konfrontere misbrukeren. Mange kvier seg for å blande seg borti livet til mennesker de oppfatter som ressurssterke; selv til tross for et alvorlig problem som rusmisbruk. Og dersom de blander seg inn er de ofte redde for å fremstå med meget myndighet. Kan hende har de vanskelig for å tro at et vellykket menneske faktisk ikke kjenner sitt eget beste på alle områder; kan hende synes de bare det er ubehagelig å konfrontere en slik person med stor kraft. Og kan hende de selv er litt redde for å bryte ned illusjonen misbrukeren har skapt. I alle fall om dette er et menneske de selv har støttet seg på i mer eller mindre alvorlig situasjoner.

For det andre har denne gruppen langt færre motivasjonsfaktorer med henhold til å bli rusfri. Et ressurssvakt menneske som vanker i et typisk rusmisbrukermiljø har mye å vinne på å bli nykter. Et rusfritt liv kommer for dem med en lang rekke potensielle bonuser som et pent hjem, rene klær, faste måltider, rusfrie venner og kanskje egen kjernefamilie, en respektabel jobb…og ikke minst et verdig liv der man ikke fordømmes av andre. Om trangen til rus er aldri å sterk, vil ønsket om alle bonusfaktorene fungere som en sterk motivasjon.

En ressurssterk misbruker har kanskje allerede det livet en ressurssvak sådan drømmer om, noe som automatisk nøytraliserer motivasjonsaspektet. Dermed må et langt tyngre fokus legges på selve avrusningsprosessen. Verdien av et rusfritt liv skal på ingen måte undervurderes, men man skal ikke uten videre forvente at en misbruker ser denne. Selv tyngre misbrukere i den ressurssvake kategorien ser gjerne verdien av alt det et rusfritt liv kan bringe med seg, og de ser dermed at de har noe å vinne. For en ressurssterk narkoman som ikke ser verdien av et rusfritt liv kan det synes som om der ikke er noe å vinne.

Faktum er at mennesker i denne gruppen kan – i alle fall i egne øyne – tape mer enn de vinner ved å be om hjelp, noe som binger meg til tredje punkt på listen: For en ressurssterk rusmisbruker kan det å søke hjelp bli et steg nedover den sosiale rangsstigen. Mange skjulte misbrukere unngår virkeligheten ved å unngå diagnostiske termer som ’narkoman’, ’rusmisbruker’ og så videre. Ved å søke hjelp blir det de har brukt enorme ressurser på å fornekte og skjule et faktum; ikke bare for dem selv men også for omverden. Et rop om hjelp blir også en innrømmelse. Plutselig er man ikke lenger den sterke vellykkede personen en har gjort alt for å bli kjent som, men en rusmisbruker. En narkoman.

En ressurssvak rusmisbruker som søker hjelp går fra å være ansvarsløs til å bli ansvarsbevisst. Et langt steg i riktig retning. En ressurssterk rusmisbruker som søker hjelp går fra å være vellykket til å bli narkoman. Et langt steg i feil retning. I verste fall kan de faktisk risikere å miste mye av det som gjør livet deres vellykket om de søker hjelp.

Ved å fokusere på hele bildet ser man selvsagt at det er like positivt for medlemmer av denne gruppen å be om hjelp som en allerede kjent misbruker, men takket være hemmeligholdelsen ser man ikke hele bildet. Takket være hemmeligholdelsen ser man bare et tidligere vellykket menneske som nå er hjelpetrengende.

For det fjerde forventer man typisk mer av denne gruppen på alle områder. Man lar gjerne avrusnings- og rehabiliteringsprosessen i langt større grad basere seg på misbrukerens egne valg og innsats. Dette er meget positivt i de tilfellene det faktisk virker, men faktum er at når det kommer til rus kan disse vellykkede menneskene være nøyaktig like svake som de som lever på kanten av både loven og samfunnet. Kanskje enda svakere i og med punktet om at disse typisk har færre motivasjonsfaktorer. Der er liten tvil om at de selv må ta ansvar på ett eller annet tidspunkt, men kanskje bør ikke dette tidspunktet være når abstinensene river i kroppen.

I tillegg vil nok mange i denne gruppen oppfatte store forventninger til egen innsats og selvinnsikt som en oppfordring til å opprettholde sitt vellykkede image. Til alltid å være den fornuftige. Den sterke. Til å være den personen som i X antall måneder og år har skjult misbruket for verden. Og kanskje er ikke denne personen den som er mest mottagelig for hjelp.

Her vender vi tilbake til det første punktet, og fullender dermed sirkelen. En ressurssterk rusmisbruker vil typisk møte en langt mindre autoritær holdning enn en ressurssvak sådan. Noe som ikke nødvendigvis er positivt. Jeg mener selvsagt at alle skal møtes med både respekt og vennlighet, og en solid dose forståelse skader heller ikke. Men kanskje er det å stilles til veggs nettopp det en rusmisbruker (uavhengig av sosial status) behøver. Å høre noen si at dette er uakseptabelt og at de forventer bedre.

Dette kan gjøres med både vennlighet og respekt, men jeg tror en viss grad av bestemthet ofte er like viktig. I alle fall for en som er vant til å innta rollen som den sterke om ikke situasjonen tilsier det motsatte.