Reunion. Ein tekst om respekt.

I forgår kveld fekk eg ei melding. Ei melding som sa at eg var invitert til ”Reunion Russ’97” i bygda der eg gjekk på gymnaset og budde på hybel i 3 år.

Korleis reagerer folk flest på ei slik melding? (”Folk flest” bur som kjent i Kina og får dei neppe. Men me ser bort frå akkurat det.) Blir dei glade? Overraska? Litt opprømte eller berre nysgjerrige? Dei fleste vil vel iallefall byrja å tenka, bli førd tilbake gjennom tida til eit anna liv, ei anna verd.

Eg skal fortella dykk kva eg gjorde. Eg gjekk ut på badet og brakk meg over do fleire gonger.

Den korte versjonen er at gymnastida for meg var tre år i helvete. Det er den setninga eg vanligvis bruker for meg sjølv, for å bli fort ferdig med saka, lukka den og gå vidare. Eg har aldri vore tilbake i den bygda, berre køyrt gjennom, og det å sjå den gjennom vindauga i bilen er nok til at eg svetter i hendene, spenner kroppen, svelger kvalme. Eg har kontakt med eitt einaste menneske som eg vart kjend med i den tida, og sjølv der gjekk det fleire år kor eg ikkje orka å snakka med henne, fordi det opna for så altfor mykje anna.

Det første eg fekk lyst til var å svara med den utrulig treffande replikken eg ein gong las i ei Nemi-stripe – ”Før graver jeg ut øynene mine med en skje.” Det neste som skjedde var at eg innsåg at eg er 34 år gamal og sannsynlegvis bør vera høflig mot mine medmenneske. Deretter kjende eg at eg på ingen måte hadde lyst til å vera høflig, høvisk, diskret eller noko som helst anna i den sjangeren. Så måtte eg gå og brekka meg igjen.

Eg bestemte meg for å la det ligga nokon dagar. Å ikkje tenka på det var sjølvsagt umulig, men erfaringa mi er at gjennom angst og kvalme og masse forvirra tankar hender det at ein når fram til eitt eller anna fornuftig. Eg lufta saka for gode venner som bidrog med spøkefulle variasjonar over uhøflige svar. Nokon gonger er det ei velsigning å få le av si eiga misère.

No er det gått eit par dagar og eg har skjønt at eg må skriva dette. Ikkje for nokon andre si skuld, men for mi eiga. Fordi eg er blitt eldre, eg har jobba med eigne demonar i årevis, det er på tide å setta nokon nye ord på kva det var som gjorde dei tre åra til helvetesår.

Det var ikkje mobbing, ikkje slik ein les om den. Ikkje noko fysisk, ikkje store sirklar av menneske som står og håner deg systematisk, ikkje trugande lappar eller øydelagte ting. Det var rett og slett ei systematisk usynleggjering, eit utanforskap som berre vaks og vaks.

Eg kom allereie frå utanforskap, på ungdomsskulen. Men der var me fleire som ikkje var ”dei kule” og ”dei sporty” og dei som bestemte kva som var bra. Me var ein gjeng som haldt saman i all vår ulikhet. Likevel, eg var trøytt av å vera på utsida. Eg ville starta på nytt, gi meg sjølv ein sjanse til å bli den eg ville vera og ikkje den småbygda hadde bestemt at eg var.

Så eg flytta. Drog avgarde på hybel og prøvde å stryka tavla rein. Ein ny start, eit nytt kapittel.

Problemet var berre at det var ingen som var interessert i å sjå på tavla mi, ingen som var interessert i kva dette var for eit menneske. Dei såg briller, dei såg gode karakterar, dei såg ei interesse for dikt – og dei hadde bestemt seg. Ikkje kul nok. Ikkje verd vår interesse, ikkje verd vår respekt. Det einaste ho er verd er å oversjå, eventuelt å fnisa av, slenga vitsar etter, himla med augo av. ”Ho som ikkje er herfrå” har ikkje noko liv. Me bryr oss ikkje.

Det fanst eit ”kristeleg” miljø også. Så eg søkte dit. Kristne skal jo vera opne for alle, ynskja deg velkomen, ikkje sant? Vel. Det var i dette miljøet eg møtte den eine venen eg hadde desse tre åra. Du veit kven du er og du veit at sjølv om me hadde våre gnisningar og tenåringstraumer å gå gjennom, så var du med på å halda meg i live dei åra.

Og resten? Dei hadde vel nok med seg sjølv. Dei hadde sin dynamikk, sine dronningbier og draumeprinsar, og ikkje minst hadde dei ein målestokk på kristenhet som eg diverre fall totalt igjennom. Snart kjende eg veldig sterkt at den einaste grunnen til at nokon av dei var interesserte i meg, var at eg framsto som nokon dei kunne jobba med å få skikkeleg kristna. Setninga ”Eg skulle ynskja eg hadde fleire ikkje-kristne venner, så eg kunne omvenda dei” er eit fullstendig reelt sitat frå denne tida. Me som stod på utsida hadde ikkje ein verdi som menneske i oss sjølve, det var ikkje interessant kva som var inni oss, kva tankar og draumar og kvalitetar me hadde. Me var i beste fall objekt for frelse.

Så eg fall ut att av det kristelege miljøet. Og var aleine igjen. Var det nokon som brydde seg? Var det nokon som tenkte i retning av at eg kunne vera einsam, at eg kunne tenkt meg å snakka med nokon om heilt vanlege ting i staden for å prøva å parera sarkasmer? Sjølvsagt var det ikkje det. Det var ein gjeng med tenåringar, innelukka i sitt eige system, horisont fram til sin eigen nasetipp, fullstendig opptekne med å få sine eigne liv til å balansera.

Eg har aldri kjent på ei liknande lette som den dagen eg forlot bygda for siste gong. Med glitrande karakterar og ei sjølvkjensle som var trakka så djupt ned i søla at det ikkje stakk opp eit einaste lite hår av den. Eg fanst ikkje. Eg var ikkje verd å sjå på, ikkje verd å snakka med, ikkje verd å bry seg om. Men no var eg i alle fall fri.

Og sidan?

Sidan gifta eg meg med han eg framleis held saman med, 14 år etter. Den andre halvparten, han eg høyrer saman med, han som aldri gir meg opp, han som driv meg frå vettet med jamne mellomrom, men som eg uansett elsker utan forbehold og har fått barn med.

Sidan kom eg til studiestaden og fann ei forsamling av fantastisk ulike personar i alle aldrar, som hadde det til felles at dei var genuint opne for andre menneske. Eg fann endeleg ein stad å høyra til, ein stad der eg eksisterte, der respekt og interesse frå andre ikkje var noko ein måtte gjera seg fortjent til.

Sidan haldt eg fast i dei gamle venene frå ungdomsskuletida, fekk mange nye, vart vaksen saman med dei.

Sidan braut eg saman etter fleire år med psykisk sjukdom, prøvde å ta mitt eige liv, vart innlagt, kom tilbake til vener og verda og vart teken imot – ikkje som eit mislukka menneske, men som nokon som trengte omsorg og støtte for å koma tilbake til seg sjølv.

Sidan kom eg ut i arbeidslivet og vart (og er!) ein skikkelig dyktig person i mitt felt.

Og sidan har eg jobba og jobba og jobba og jobba for å få den redde jenta inni meg til å tru på at det er sant. Eg er god nok. Eg er ikkje ei som ikkje finst, eg er ikkje ei som ikkje fortener respekt, eg må ikkje vera den vesle ballen av angst som ligg sammenrulla i eit hjørne for resten av mitt liv. Mange dagar klarer eg det, men framleis er det berre ein tynn, tynn papirvegg mellom vaksne-meg og den redde jenta, ein vegg som stadig får hol og må lappast på nytt. Eg trur aldri eg får den veggen heilt tett.

Så, russ’97, dette er mitt svar til dykk. Ikkje ”før graver jeg ut øynene mine med en skje”. Ikkje ”take a long walk off a short pier”. Men slik:

Eg kjem ikkje på nokon ‘reunion’ med dykk. De var aldri interesserte i å kjenna meg den gongen, så eg har inga interesse av å møta dykk no. Mitt liv er ein heilt annan stad.

Eg håper nokon av dykk les heile denne teksten, og at de tek den med dykk ut i vaksenlivet de lever, og lærer dykk at alle menneske, uansett kor ulike dei er dykk, har krav på respekt. Alle menneske har ein verdi. Alle menneske fortener at andre er opne mot dei og gjev dei ein plass i denne verda.

Om de ikkje kunne leva etter det den gongen, så kan de leva etter det no. Og de kan læra det til borna dykkar, slik at det kanskje ein gong kan koma russekull der ingen går ut på badet og brekker seg når invitasjonen til reunion kjem.

Det var alt.

Om psyken 8 - liv, død, april

Det er snart mai, og eg legger bak meg nok ein april månad - den tøffaste månaden i året for meg. Tidlig i april for 12 år sidan fall mine siste forsvar saman og eg sat i ein krok på kjøkkenet med ein brødkniv mot håndleddet og ropte til mannen min "Du må ta meg med til nokon som kan hjelpa meg! Du må sei at dei skal hjelpa meg!" om og om igjen mens eg skada meg sjølv. Smerten og angsten hadde bygd seg opp over år, og fylte til slutt heile meg så det ikkje var plass til noko anna.

Eg drog til høgskulen, studerte, hadde eit slags liv, men å laga ein normal fasade tok alle kreftene mine og etterlot eit stort svart hol inni meg. Heime var det gråt, panikk, raserianfall og meire gråt. Søvnløyse, hallusinasjonar, og ein endelaus dårlig samvittighet fordi eg i det heile tatt eksisterte. Kvifor skal eit så øydelagt menneske få leva? Kvifor skal det få såra den som er nærast, kvifor skal det få lov til å gå rundt og lata som det er eit ekte menneske når det berre er søppel? Desse tankane gjekk rundt og rundt i hovudet mitt til det ikkje lenger var mulig å pusta eller tenka. Eg ville ikkje eksistera meir.

Men framleis, der eg sat med kniven, var det jo noko som ville leva. Det var noko som ropte på hjelp i staden for å stikka seg vekk og gjera slutt på alt aleine. Det var noko som gjorde ein slett jobb av heile sjølvmordet, så slett at eg ikkje eingong har arr i dag. Eg ville verkeleg dø, men noko i meg var sterkare. Og mannen min drog meg opp frå golvet, køyrde meg på legevakten og sette i gang den lange vegen tilbake frå nullpunktet.

April er ein rar månad for meg. Eg kjenner på dei svarte hola i sjela mi, som slett ikkje er heilt borte endå. Eg kjenner på angst og avmakt, som kjem i blaff og setter seg i kroppen som kramper og spente musklar, sender meg rare draumar avløyst av søvnlause netter.

Men eg kjenner også på underet ved ein ny start. Mot slutten av april 2000, på akutten på Blakstad psykiatriske, begynte eg å løfta hovudet igjen. Frå å berre sova, gråta og sitta i ruggande panikkanfall begynte eg, så smått, å sjå verda rundt meg på nytt. Eg hugser at eg sat i spiserommet og såg ut, og oppdaga at det var kome grøne blad på trea utanfor. Det siste eg kunne huska var grå bakkar og nakne greiner. Eg fekk gå ut, med følge, og det lysegrøne overalt tok pusten frå meg. Verda var i gang med våren, livet slo ut som det alltid gjer, heilt uavhengig av meg og min smerte.

No ser eg ut mitt eige kjøkkenvindauga. Syrinen i naboens hage lener over til vår inngangsdør. Den har sprunge ut med friske lysegrøne blad i løpet av veka, og å sjå på dei opnar opp til den overveldande kjensla frå Blakstad. Håp. Ei innsikt om at alt ikkje kretsa rundt meg. At eg ikkje bar verda på mine skuldrar. At ansvaret ikkje var mitt aleine. At eg kunne sleppa alt, krasja, gå ned for telling, og koma opp att til ein vår som ordna seg sjølv.

Det var så mange menneske som hjalp meg den gongen. Som sendte meg oppmuntringar, som fortalde meg at eg kunne koma tilbake til studiet når eg var klar, til jobben når eg ville, at ting venta på meg, det kunne tas i mitt tempo. Vener som kom på besøk, etter kvart tok meg med ut, holdt meg fast i verda. Mannen min som kom kvar einaste dag etter jobb, aldri gav opp, aldri gjekk sin veg. Inni meg er dei alle blitt knytt saman med dei lysegrøne blada. Kvar einaste ein av dykk eit tre som opner seg for våren og viser at ingenting er forbi. Kvar einaste vår har med seg minnet om alt de gjorde og var for meg, og vissa om at de framleis er der.

"Jeg velger meg april! I den det gamle faller; i den det ny får feste; det volder litt rabalder, - dog fred er ei det beste, men at man noget vil." Skreiv salig Bjørnson. Og ante ikkje at han skreiv om min april.
Viljen som kom fram gjennom så stor smerte var viljen til liv. Minnet om smerten er også ei påminning om at sjølv i det svartaste kunne eg ikkje sleppa denne verda.

Eg går framleis i gruppeterapien, kvar veke, møter kjent smerte og nye tankar. Nokon gonger kan eg sei fornuftige ting, andre gonger tek det pusten frå meg og eg må bøya meg ned og jobba hardt for at ikkje angsten skal ta over. Det er greit, det er lov, alle i rommet kjenner angsten. I møtet med andres smerte kan eg kjenna min eigen gripa hardt i brystet, nokon veker er det vanskelig å sova i mange dagar etterpå.

Men ute er det april. Syrinen er lysegrøn. Ertene eg har planta saman med dotter mi spirer. Ei god venninne gifter seg, og me får koma og feira saman med dei, møta fleire gode vener som har vore med på heile reisa mi og aldri slepp taket. Gong etter gong stadfestar livet kor sterkt det er, og kor sterkt eg høyrer til i det. Og eg takker for at eg valgte meg april.

Å setta ord på ting

Noko av det vanskeligste i verden er å svara på korleis ein kjenner seg når ein er deprimert. Vanlig ord lyder som klisjéar, dei dekker ikkje, dei får ikkje tak i det som er sentralt. Smerten er ordlaus, det er nettopp det som gjer den så lammande og altoppslukande.

Nokon gonger les eg dikt som rører ved dette svarte i meg. Eg kan ikkje forklara kvifor, og bryt eg dei ned setning for setning glipper det unna, men når dei står der som dikt opplever eg dei som fylt av meining.

Fleire av dei dikta som rører meg slik har båtar som motiv. Kanskje er det fordi eg voks opp ved sjøen? Eller er det noko jungiansk, arketypisk, eit bilete som sjela forstår? Det å segla eller ro til den andre sida, til dødsriket, er i alle fall noko forfedrane våre fann meining i å tenka på.

Eg skal sitera to slike "båtdikt" i dag.

I EN BÅT

Mitt hjerte ror i kulde
og dette seige blod
er like ved å fryse
og meget tungt å ro

Jeg burde kanskje skrike
Jeg burde kanskje øse
Jeg mangler tolleganger
og årene er så løse

Jeg er visst nesten fremme
Og likevel ror jeg vill
for det er mørkt og tåke
og fryser langsomt til

(Georg Johannesen, Dikt i samling, Cappelen 2001)


DRØMMEN

Jeg drømte om deg i natt.
Vi satt i en båt. Du var trett og blek.
Månen stod veldig, og ett eller annet
lå ute på sjøen og skrek.

Du hadde skjøvet fra land.
Nå tok du med øvede hender
årene, og det knirket sørgmodig
i ruklete tolleband.

Endelig var vi alene og sammen.
Jeg prøvde å kjenne meg trygg.
Da så jeg en utgammel, grinende kjerring
gløtte frem bak din rygg.

Jeg ropte: Vi vil ikke ha henne med.
Hun ler av oss! La oss snu!
Du vendte deg mot meg med slukte øyne
og spurte: Hvem mener du?

Du så ikke noen av oss.
Ditt ansikt var herjet av måneskinn.
Jeg satt i en båt og ble rodd mot havet
av en som var blind.

(Inger Hagerup, Samlede dikt, Aschehoug 1974)